Ruimte bekijken door een transitiebril

Een circulair gebouw neerzetten, dat is één ding. Maar wat als je een heel gebied duurzaam en circulair wil inrichten, zodat alle – economische, sociale, energetische … – radertjes in dat gebied voor vele decennia op elkaar zijn afgestemd? Dan moet je daar nu de ruimte voor creëren. Zowel fysieke ruimte voor duurzame gebouwen als mentale ruimte met een lange termijn voor ogen. De zesdaagse masterclass ‘Ruimte in transitie’ van BoproAcademy gaat dit najaar dieper in op wat dat betekent. Twee van de sprekers, Dirk Van de Poel (Bopro) en professor Derk Loorbach (DRIFT), lichten voor ons een tipje van de sluier op.

Voor wie is de masterclass bedoeld?

Derk Loorbach: “We mikken op architecten, ruimtelijke planners, vastgoedontwikkelaars, promotoren, beleidsmedewerkers, het management van logistieke, mobiliteits-, energie-, zorg- en nutsbedrijven enzovoort. Kortom: iedereen die met transitievraagstukken geconfronteerd wordt en de tools zoekt om die op te lossen.”

“Zij mogen zich verwachten aan sprekers die de koppeling maken tussen wetenschap en werkveld, tussen theorie en praktijk. Onze sprekers komen zowel uit de academische, de beleids- als de bedrijfswereld. We hebben bewust gekozen voor experts die iets van iedere wereld in zich dragen: voor ondernemende onderzoekers en onderzoekende ondernemers. (lacht)”

Een masterclass over ruimte in transitie, dat klinkt best abstract. Waar gaat dit over?

Loorbach: “De manier waarop onze economie, onze mobiliteit, onze energiebevoorrading en noem maar op vandaag zijn georganiseerd, is niet langer houdbaar. Al die domeinen zijn volop in transitie, op zoek naar een nieuw evenwicht (zie kader). Elk van die transities zal een fysieke vertaling krijgen in de ruimte, bijvoorbeeld in gebouwen, wijken en wegen. Wat we nu moeten doen, is ingrijpen in die ruimte om de transities te versnellen én ervoor te zorgen dat die zich voltrekken op een manier die we wenselijk vinden.”

Dirk Van de Poel: “Projectontwikkeling is vandaag bijvoorbeeld te zeer gericht op het ontsluiten van het potentieel van één perceel: het perceel waar het gebouw op staat. Dat is niet houdbaar. De circulaire economie waar we naartoe moeten, vereist immers dat dat gebouw is afgestemd op de andere gebouwen in zijn omgeving, bijvoorbeeld om restwarmte te kunnen delen. Maar ook dat het past in het bredere sociale en ecologische plaatje van de buurt. Met andere woorden: je moet het potentieel van het project op gebiedsniveau ontsluiten. Door nu al na te denken over die hele puzzel maken we de transitie naar circulariteit eenvoudiger.”

De masterclass maakt een onderscheid tussen een fysieke en een mentale ruimtelijke transitie.

Loorbach: “Dat klopt, en daarin zie je mooi de complementariteit van Bopro en DRIFT. Bopro is als duurzaamheidsconsultant en vastgoedinvesteerder gespecialiseerd in de fysieke dimensie: ze begeleiden onder andere projectontwikkelaars bij een concreet circulair project. Bij DRIFT doen we onderzoek naar de mentale dimensie van de transitie. We kijken naar de switch in denken die nodig is om een circulaire ontwikkeling van de ruimte mogelijk te maken: van denken in ketens en optimalisatie naar denken in systemen en transformatie.”

Voortdurend bijsturen

Wat verstaan jullie onder transitiedenken?

Van de Poel: “Verbindingen leggen – connecties tussen domeinen die op het eerste gezicht niets met elkaar te maken hebben – is cruciaal in transitiedenken. Neem het Blue Gate Antwerp-project op het voormalige brownfield Petroleum Zuid in Antwerpen dat Bopro ontwikkelt. De bedrijven die zich op die site vestigen zullen onderling verbonden zijn. Zo kunnen er circulaire synergieën ontstaan.”

“De site is ook in zijn geheel verbonden met de stad. Zowel qua mobiliteit, via onder meer een fietsnetwerk, qua economie, door circulaire business een plaats te geven, als sociaal, door werkgelegenheid te creëren voor de kortgeschoolden die je typisch in een grootstad vindt. Én er is nu al een ecologische verbinding: een groene corridor tussen een nabijgelegen natuurgebied en de ringparken die rond de Antwerpse Ring komen.”

Loorbach: “Een ander belangrijk aspect van transitiedenken is de gebruikelijke gang van zaken in vraag durven te stellen: waar zijn we het bestaande aan het verbeteren en houden we daardoor transitie tegen? Je moet vervolgens een idee vormen van een ‘gewenste toekomst’ voorbij de transitie en dan aanvaarden dat transitie een proces is dat je voortdurend moet bijsturen.”

“Richting geven in transitie houdt in dat je leidende principes voor een gewenste systeemverandering formuleert en die vervolgens terugvertaalt naar het heden. Die leidende principes dienen dan als toetssteen voor je beslissingen: zorgen ze ervoor dat mijn gewenste toekomst dichterbij komt? Die andere manier van denken – vanuit de gewenste transitie terugredeneren – willen we de deelnemers aan de masterclass aanleren. Zo zijn ze beter gewapend om strategische beslissingen te nemen die hun dagelijkse praktijk verduurzamen.”

Wat zullen de deelnemers nog allemaal opsteken tijdens de masterclass?

Van de Poel: “Ze krijgen inzicht in de manier waarop hun project inwerkt op de omgeving, die in transitie is. En omgekeerd: in hoe die veranderende omgeving inwerkt op hun project. Je leert dus verbanden exploreren die je daarvoor niet opzocht. Dat vergroot de kans op slagen van het project. Want: een geïntegreerd project is een sterker verhaal om stakeholders mee te overtuigen.”

Loorbach: “Verder toont de masterclass inspirerende voorbeelden die die circulaire mindset tastbaar maken. We reiken ook concrete instrumenten aan die de deelnemers helpen om de transitie toe te passen in hun eigen praktijk. Via interactie met andere professionals – vaak uit domeinen waar ze in hun job nooit mee te maken krijgen – kunnen ze hun netwerk verbreden. Ons publiek zal bestaan uit een mix van mensen met een commerciële, publieke, Nederlandse en Vlaamse achtergrond. Tijdens praktijklabo’s kunnen zij kennis en ervaringen uitwisselen.”

Van de Poel: “Het is de tweede masterclass die Bopro en DRIFT organiseren rond ruimte in transitie. De vorige vond plaats in het najaar van 2021. We hebben er deze keer voor gekozen om het instapniveau lager te leggen. Je hebt geen voorkennis meer nodig om mee te kunnen in de gesprekken, een nieuwsgierige houding volstaat. Voor de inspirerende voorbeelden werken we samen met de Vlaamse Vereniging voor Ruimte en Planning, de VRP, en met onderzoeksorganisatie VITO: twee instellingen die in de praktijk bezig zijn met transities.”

De masterclass vindt plaats op bijzondere locaties. Waarom?

Van de Poel: “Vorig jaar waren de deelnemers daar erg enthousiast over. We trekken naar locaties waar je de transitie in de ruimte als het ware kan proeven. Bijvoorbeeld Ferme Abbatoir van BIGH in Anderlecht: een stadsboerderij op het dak van een grote markthal. Je vindt er serres, een buitentuin en zelfs een viskwekerij – die allemaal met elkaar verbonden zijn. Een masterclass volgen in zo’n omgeving zorgt voor een dynamiek in de gesprekken die ergens anders misschien niet zou ontstaan. Ook dat is een verbinding met een onverwachte meerwaarde.”

De masterclass ‘Ruimte in transitie’ vindt plaats in Antwerpen en Brussel verspreid over zes dagen tussen 16 september en 2 december 2022. Inschrijven kan op de website van BoproAcademy.